По Ника и Ник, во третото видео на #ЈазичарницаПрашува за искуствата на луѓето што го учат македонскиот јазик како странски ве запознаваме со Катја! Катја е по потекло од Украина, но живее во Битола веќе толку долго што скоро и да не се познава дека не е битолчанка! Дознајте кои се нејзините најголеми предизвици кај македонскиот и зошто пријателите ѝ велат дека зборува на битолски дијалект со руски акцент.

Многу им благодариме на Катја, која ја сподели со нас својата приказна, на Бојан Станиќ за дизајнот и анимацијата на воведната шпица и на Morvern што ни дозволи да ја употребиме неговата музика.

Анонимно прашање: Ја гледам детската емисија Светот на Биби и ми звучи како Биби чудно да го изговара јазикот – квалитетот на самогласките е чуден и неприроден, исто и на некои согласки. И прозодијата е неправилна, со различно траење на слоговите и чудно акцентирање. Ова делумно личи на вообичаениот говор во детските емисии – променет глас и имитирање детски говор. Но за разлика од други емисии звучи и особено неправилно. Дали сте го забележале ова, и дали воопшто треба да се бара/очекува поточен изговор од Биби?

---

Прво, фала многу за прашањето – навистина нѐ заинтригира, но ни требаше подолго време да го одговориме бидејќи ниту една од нас ја немаше гледано емисијата! Сакавме да си издвоиме време и внимателно да изгледаме барем епизода-две за да можеме со поголема сигурност да дадеме мислење.

Ги исклучивме епизодите во кои се пее и побаравме такви во кои се зборува, така што овие коментари се врз основа на епизодите „Емотивна гимнастика 1“ (од октомври годинава), „Моите омилени места: Пелистер“ (од јули 2020), „Малата вештерка“ (од јуни 2020) и „Биби бои“ (од февруари 2019).

Сакаме да започнеме со неколку воведни забелешки во однос на емисиите наменети за деца. Прво, мора да кажеме дека се согласуваме со забелешката дека говорот во детстките емисии општо звучи доста чудно и често афектирано. Ова не е така само во македонскиот јазик, туку општо кога им се зборува на деца на кој било јазик. Имено, во рамки на својата образовна функција, емисиите за деца имитираат еден јазичен факт од секојдневниот живот: возрасните зборуваат на еден начин со деца и на друг начин со други возрасни! 

Сите сме забележале дека кога зборуваме особено со помали деца, формата и содржината на кажаното доста се разликува од тоа како зборуваме со други возрасни. Во лингвистиката ова се нарекува говор насочен кон деца (англ. child-directed speech) и многу често се наоѓа и во емисиите за деца. Меѓу другото, се одликува со подолги паузи на невообичаени места, претерано нагласување на одредени зборови, повеќе полнозначни од службени зборови (на пример повеќе именки, глаголи и придавки отколку предлози и сврзници), пократки, прости реченици и слично. Дури и без да ги набројуваме овие особености, инстинктивно ни е јасно дека јазикот во детските серии се разликува од тоа што го користиме во секојдневниот говор.

Да се вратиме конкретно на „Светот на Биби“: за детална анализа и споредба треба внимателно да се провери дали овие и слични особености се поприсутни во неа отколку во други серии, и ова е одличен пример за прашање што сосема легитимно можат да си го постават лингвистите во рамки на некое истражување 😉

Меѓутоа, прашањето е добро поставено: каде е границата меѓу особеностите на говорот насочен кон деца и едноставно неправилна употреба на стандардниот јазик? Изгледа дека е најдобро да се сконцентрираме на различни особености за да се обидеме да одговориме. Бидејќи прашањето се однесува на изговорот, во оваа прилика ќе ги изоставиме другите особености на јазикот на Биби – а и тие се доста интересни!

• Употребата на акцентски целости во „Светот на Биби“ е сосема правилна и тоа е навистина за пофалба (примери: „Сакаш да се запознаеме со неа?“; „…и ќе дознаваме различни нешта за него.“).
• Акцентирање и паузи: убаво сте забележале, прозодијата е навистина необична, нагласени се повеќе слогови од тоа што би било вообичаено во неутрален говор и многу од нив исто така траат подолго (пример: „моите омилени места [пауза] во Македонија“)
• Квалитетот на самогласките и согласките на Биби: ова навистина не е едноставно да се фати без соодветна опрема што објективно може да ги измери акустичките особености на даден звук (ова е уште една идеја за интересно лингвистичко истражување!) Единствено што можеме да кажеме со сигурност е дека самогласките звучат малку потесни од стандардот, но тоа не е ништо необично и веројатно причината за тоа е дека актерката е од Скопје (една од специфичните особини на скопскиот говор е дека самогласките се потесни од оние пропишани според правоговорот).

Без подетална анализа со соодветна опрема тешко можеме да кажеме повеќе, но особеностите што ги наброивме во голема мера се совпаѓаат со карактеристиките на говорот насочен кон деца.

Многу интересен е последниот дел од прашањето, односно каков изговор треба да се бара/очекува од една ваква емисија. Нашиот одговор се концентрира конкретно на македонскиот јазик како јазик на кој не постојат претерано многу вакви содржини: општо земено, би било убаво изговорот да биде стандарден. Меѓутоа, може да се случи автор(к)ите да сакаат намерно да прикажат некој дијалект или пак исечок од разговорниот јазик и ова би било многу интересно и корисно да се види и слушне, особено бидејќи македонските деца често се соочуваат со друг дијалект дури на факултет, односно кога ќе запознаат колеги од други краишта.

Додаток: Ова не беше дел од прашањето, но изгледа дека има цела рубрика „Со Биби на македонски е поубаво“, во која во кратки исечоци Биби претставува „погрешни“ и „точни“ зборови. Во описот на видеата стои дека се работи за македонскиот литературен јазик, но оваа информација недостасува во видеата и во лекциите недостасува контекст во кој би се употребиле зборовите. Поинаку кажано, од видеата се добива впечаток дека на гледачите/децата им се препорачува воопшто да не ги користат зборовите што се оценети како „погрешни“. Ова го истакнуваме бидејќи е важно како тема на која веќе имаме пишувано на блогот. Пристапот кон јазичниот материјал како нешто што може да биде „точно“ или „погрешно“ независно од ситуацијата е нешто што исто така заслужува внимание кога се разгледуваат содржините наменети за деца.

Во недела (3.10.2021) го прославивме првиот роденден на Јазичарница, па ја споделуваме со вас снимката од разговорот што го направивме со Андреј Јованчевски по тој повод! Чујте како се роди идејата за блогот и како ни успеа да ја оствариме, како решаваме за што ќе пишуваме и уште многу други нешта. Покрај тоа, направивме и една мала прошетка низ нашиот подновен блог и низ социјалните мрежи, а одговараме и на прашањето на еден наш читател.

Им благодариме на Андреј и на целиот тим на кафе-книжарницата „Буква“ што ни овозможија да го прославиме првиот роденден во Скопје, на другарка ни Марија Сапунџија за техничката поддршка на Зум, на сите гости и секако на сите читателки и читатели што нѐ мотивираат да продолжиме со нашата работа!

Во текстот за мајчин јазик ги објаснивме поимите како прв, втор и странски јазик, кои го опишуваат статусот што може да го има еден јазик за одредена заедница или поединец. Сепак, исто така нагласивме и дека вистинската слика во пракса е прилично комплексна, па во реалноста сите можни комбинации на јазици најчесто не се јасно разграничени.

Сѐ повеќе општества во современиот свет се повеќејазични, благодарение на постојаните преселби на луѓето низ целиот свет. Меѓутоа, постоењето на различни јазици во рамки на едно општество не значи дека сите тие имаат подеднаква употреба во секојдневиот живот на луѓето (правниот статус на јазикот е друга работа за која ќе пишуваме во друга прилика, а не мора да биде тесно поврзана со неговата реална употреба). Веќе нагласивме дека најчесто луѓето што зборуваат повеќе јазици имаат еден јазик што е за нив доминантен, а тоа е секогаш оној што го употребуваат во повеќе сфери во општеството и во приватниот живот.

Но, што се случува со оние јазици што не се доминантни? На пример, ако станува збор за автохтон малцински јазик што е засенет или потиснат од другите подоминантни јазици во даденото општество, па не се користи во образованието, медиумите или државните институции (на пр. јазикот на македонското малцинство во Грција); или, пак, јазикот на иселениците што имаат ограничен контакт со домашната култура (на пр. јазикот на македонските иселеници во Австралија). Во вакви ситуации, јазикот што го стекнуваат децата дома на многу рана возраст честопати не може да се нарече мајчин јазик, бидејќи го употребуваат во мал и ограничен број ситуации (најчесто само со потесното семејство и други блиски роднини и пријатели) и немаат можност да го употребуваат во сите општествени сфери. Во такви случаи станува збор за т.н. наследен јазик (англ. heritage language) на поединецот, односно на заедницата.

Таквиот наследен јазик се одржува пред сѐ во рамки на јазичната заедница, а понекогаш и со поддршка од страна на државниот систем. Во секој случај, во таквите повеќејазични општества поголемо е влијанието на доминантниот јазик, кој е институционализиран. Тоа значи дека поголемиот дел од реалноста на луѓето се одвива на тој јазик: контактот со јавни институции, образованието на нивните деца, рекламите што ги слушаат, најголемиот дел од медиумите со кои се опкружени итн.

Да го земеме примерот на македонската дијаспора што живее во Австралија: нивниот примарен јазик во образованието и во јавниот живот е англискиот, додека македонскиот јазик го користат во рамки на заедницата и го негуваат преку формирање на културни друштва и локални медиуми на својот јазик. Иако се работи за истиот јазик, факт е дека говорителите во дијаспората го користат македонскиот јазик под поинакви услови во споредба со родените говорители што живеат во Македонија, кои се образоваат на македонски и се секојдневно изложени на јазикот во институциите и медиумите. Поради тоа, луѓето од дијаспората не се во толкава мера изложени на стандарниот јазик, туку пред сѐ на различните дијалекти со кои израснале членовите на заедницата што се родиле во Македонија. Поновите генерации, родени во Австралија, го слушаат јазикот најмногу од страна на постарите роднини и учат токму од нив.

Со таква комбинација на „состојки“, воопшто не е чудно што јазикот на дијаспората значително отстапува од стандардниот јазик, како што впрочем отстапува и самата употреба во рамки на општеството. Особеностите на јазикот на Македонците од дијаспората што некои родени говорители ги исмеваат се всушност честа и сосема природна појава кај сите луѓе што секојдневно живеат со најмалку два јазика. На крајот на краиштата, едноставно станува збор за посебна јазична заедница што гради свој идентитет и притоа на располагање има поинакви јазични средства за да ја опише реалноста во која живее. Така, за Македонците во Австралија „во офис работам“ е прифатен разговорен израз што се слуша многу почесто отколку стандардното „работам во канцеларија“; некој наместо да каже „автомеханичар сум“, едноставно вели „поправам карои“ (овие примери и оној во насловот се делови од вистински разговори запишани во оваа одлична научна статија). Патем, не е случајно што се работи за изрази поврзани со професијата, кога работното секојдневие на луѓето се одвива пред сѐ на англиски јазик!

Начинот на кој луѓето го употребуваат својот наследен јазик претставува можност за лингвистите да ги истражат границите на човековата креативност и снаодливост при употребата на јазикот. Делот од лингвистиката што ги истражува овие појави (наследен јазик, јазик на дијаспората) е во подем во последниве години и сигурно ќе помогне да се разјаснат некои од клучните прашања поврзани со јазикот и идентитетот на луѓето.

Завчера добивме едно толку интересно прашање од некој анонимен читател (или читателка), што одлучивме да напишеме посебна објава за да го разјасниме! Прашањето гласи: зошто учиме дека во македонскиот јазик нема падежи, кога сепак во секојдневниот говор се користи вокативот?

Прво да разјасниме дека се точни и двете тврдења – точно е дека во современиот македонски јазик навистина нема падежи, но точно е и дека многу именки имаат вокативни форми, кои се користат во секојдневниот говор и во стандардниот јазик! „Цаката“ лежи во тоа дека овие две работи не се исклучуваат меѓу себе, а за тоа постојат две причини.

Првата причина всушност се крие во тоа како се дефинира концептот за граматички падеж кога се зборува за кој било јазик, концепт што е патем особено збунувачки за луѓе чиј мајчин јазик нема падежи, како македонскиот. Велиме дека во еден јазик има падежи кога именките, заменките и придавките имаат различни форми (најчесто добиваат наставки) во зависност од функцијата во реченицата и начинот на кој се поврзани со останатите зборови во реченицата. Овие форми се сосема задолжителни т.е. дел од граматичките правила на јазикот, па неупотребувањето на падежните наставки води кон неграматички реченици (вистински граматички погрешни, нешто што не е поврзано со прескриптивизмот и стандардниот јазик!).

Ова е тешко да се илустрира со пример на македонски јазик, бидејќи во современиот македонски јазик остатоци од таквиот стар падежен систем има само кај заменките: „Само него го видов, неа не ја видов вчера“; „Само нему му се јавив, нејзе не ѝ се јавив вчера.“ Кога ја употребуваме заменката „тој“ како директен предмет, ги користиме формите „него го“, а кога е индиректен предмет ги користиме формите „нему му“ (во примерите ги има и соодветните форми за заменката „таа“). Најблискиот роднина на македонскиот што има падежи е српскиот јазик, па еве неколку примери на српски во кои може да се забележат некои од различните форми на името Марија:

1. Марија ми је донела књигу. (Марија ми донесе книга)
2. Данас сам видела Марију. (Денеска ја видов Марија)
3. Марији сам купила поклон. (Ѝ купив подарок на Марија)

Во првата реченица Марија се јавува во улога на подмет односно вршител на дејството; во втората е директен предмет, а во третата индиректен предмет. Изборот на наставката зависи единствено од функцијата на зборот во реченицата. Ако ги погледнеме преводите на овие три реченици, веднаш ги забележуваме падежните остатоци во формите на кратките заменки за директен и индиректен предмет (ја видов / ѝ купив), плус предлогот на кој е всушност дел од индиректниот предмет во третата реченица. Меѓутоа, формата на именката не се менува, односно не се додава наставка, па во сите три реченици формата е Марија.

Но добро, да се вратиме на вокативот! Тој традиционално се смета за падеж бидејќи во јазиците кои имаат развиен падежен систем, вокативот се издвојува со посебни наставки за искажување на функцијата обраќање или повикување. Сепак, вокативот се разликува од останатите падежи бидејќи неговата употреба не е во зависност од другите зборови, туку упатува на ситуацијата „надвор“ од самата реченица т.е. на тоа на што му се обраќаме со исказот. Ова е нешто што важи за сите јазици, бидејќи обраќањето во суштина не е дел од реченицата, туку еден вид нејзин „додаток“ (и токму затоа во многу јазици се користи во комбинација со запирка!). Поврзано со тоа, терминот „вокатив“ се користи и во јазиците што немаат различни вокативни форми, како англискиот, кога се мисли на функцијата обраќање.

Конечно, втората причина за тоа зошто вокативот не го сметаме за „вистински“ падеж е специфична за неговата употреба во современиот македонски јазик. Еднаш веќе пишуваме за тоа дека само кај именките има посебни вокативни форми, и тоа не кај сите. Покрај тоа, за „статусот“ на вокативот е уште поважно тоа дека употребата на вокативната форма е честопати незадолжителна, туку по избор на зборувачот, бидеќи функцијата за обраќање се пренесува и без неа: помеѓу „Стефан, дојди малку!“ и „Стефане, дојди малку!“ нема разлика во значењето, туку само во стилот и во додадената емоционална нијанса. Исклучок кон ова се само најчесто употребуваните вокативни форми како професоре, наставничке, мамо, Боже, господине, госпоѓо итн., кои се неутрални и ги доживуваме како задолжителни, бидејќи без нив реченицата звучи неправилно: „Се извинувам, професор“ или „Бог, дај ми сила!“.

Значи, да заклучиме: македонскиот јазик нема падежи и поради тоа е (заедно со бугарскиот) единствен словенски јазик без падежи, но сепак има падежни остатоци во заменскиот систем (кои се задолжителни) и кај некои именки (некои од нив се задолжителни, а некои не).

Анонимно прашање: Зошто во училиште нé учат дека во македонскиот јазик нема падежи, кога сепак во секојдневниот говор се користи вокативот?

---

Одлично прашање и сосема на место! Всушност, толку многу ни се допадна што одлучивме да напишеме цела објава на оваа тема, па се надеваме дека повеќе луѓе ќе го видат одговорот. Голем поздрав и уште поголемо фала! :))

Откако ви ја претставивме Ника, во второто видео на #ЈазичарницаПрашува за искуствата на луѓето што го учат македонскиот јазик како странски ве запознаваме со Ник!

Ник е Американец што веќе неколку години живее во Скопје и работи како професор по германски јазик. Дознајте кој е неговиот омилен македонски дијалект и кои се оние „три П“ што смета дека се неопходни ако сакате да го научите македонскиот јазик!

И конечно, во новата рубрика на #ЈазичарницаПрашува, ве запознаваме со луѓе што го учат и зборуваат македонскиот како странски јазик!

Во првото видео запознајте ја Ника, докторантка од Словенија, која раскажува за својата љубов кон македонскиот јазик! Дознајте како дошло до тоа да го изучува токму овој јазик, кој е нејзиниот омилен збор и кои македонски песни ѝ се омилени.

Голема благодарност до Ника, Бојан Станиќ за дизајнот и анимацијата на воведната шпица и morvern што ни дозволи да ја употребиме неговата музика.

Мајчин јазик се нарекува јазикот што ја придружува личноста од нејзиното раѓање или од многу рана возраст. Најчесто тоа е јазикот што личноста го користи највешто и најинтуитивно во сите или речиси сите области од својот живот, и кој умее спонтано да го употребува во секоја прилика. Од друга страна, човек што израснал со одреден јазик се нарекува роден говорител на тој јазик. Лингвистите може да дознаат многу за јазикот што го проучуваат со анализа на начинот на кој зборуваат родените говорители и на нивните јазични навики.

Интересно е да се забележи дека една личност може да има повеќе од еден мајчин јазик. Тоа се должи на околностите во кои детето се родило и израснало; тоа се случува, на пример, кога родителите немаат ист мајчин јазик, или пак кога детето ќе се роди во држава во која се зборува јазик различен од тој на родителите. Во такви случаи, детето расте со најмалку два јазика што интензивно ги користи и најчесто точно знае со кој од возрасните кој јазик може да го користи за успешно да комуницира. Во случаи во кои и двата јазика се мајчини јазици на детето, станува збор за билингвалност (најчесто се мисли на јазиците усвоени до четиригодишна возраст). И покрај тоа што детето активно ги користи и двата јазика, најчесто едниот јазик е доминантен, па го користи поспонтано и во повеќе ситуации.

На пример, да си замислиме дека Софи се родила во Франција, во семејство во кое мајчиниот јазик на едниот родител е француски, а на другиот шпански. Јазичниот развој на Софи може да тече во две насоки:

1. Доколку и двајцата родители дома зборуваат француски (со Софи и меѓу себе), нејзиниот мајчин јазик ќе биде француски, бидејќи тоа е јазикот што го слуша и користи и дома и во околината.
2. Доколку родителот што зборува шпански одлучи да го користи својот мајчин јазик со Софи, па во домот се користат и двата јазика (секој родител ѝ зборува на Софи на својот мајчин јазик, меѓу себе зборуваат на француски, а таа ги користи и двата јазика) – во тој случај таа ќе порасне со два мајчини јазици. Сепак, најверојатно францускиот ќе ѝ биде доминантен јазик, бидејќи го слуша и дома (со едниот родител и кога тие зборуваат меѓу себе) и во околината (во градинка, во продавница, на телевизија итн.).

Во лингвистиката мајчиниот јазик често се нарекува и прв јазик, а наспроти него, многу луѓе имаат и втор јазик. Ова е концепт различен од мајчиниот јазик, бидејќи се работи за доминантниот јазик на општеството, кој поединецот го стекнува малку подоцна во животот и како дел од социјализацијата, на пример во текот на образовниот процес. Кој јазик ќе биде прв, а кој втор, како и тоа кој јазик ќе биде доминантен во животот на поединецот зависи од многу фактори: што се зборува дома, низ каков образовен систем поминало детето, каков е статусот на одреден јазик во државата во која живее и уште многу други околности. Покрај тоа, сосема трет и посебен концепт во лингвистиката претставува изучувањето странски јазик, кој најчесто не се зборува во општеството во кое живее личноста, па затоа за да го научи треба свесно да се потруди.

Ако се вратиме на примерот со Софи, може да си замислиме ситуација во која целото семејство се сели во Германија и таа дури таму почнува да оди на училиште. Во тој случај германскиот многу брзо станува нејзин втор јазик, бидејќи на него се образова и се социјализира со врсниците (дури и ако дома никогаш не зборува на германски со родителите). Подоцна Софи во кој било момент може да одлучи да изучува и некој дополнителен странски јазик, на пример јапонски, на курс.

Мајчиниот јазик игра важна улога при учењето странски јазици, бидејќи од јазичните особености што ни се на располагање во него зависи како ќе ги протолкуваме и научиме појавите во другите јазици. Покрај тоа, мајчиниот јазик влијае и врз тоа кои гласови ќе ни бидат најприродни за изговор, бидејќи нашиот говорен апарат многу рано се приспособува за најлесно да ги создава звуците на нашиот мајчин јазик.

Досега зборувавме за мајчиниот јазик на поединецот, но може да се зборува и за мајчиниот јазик во рамките на едно општество. Кога во една држава живеат луѓе што имаат различни мајчини јазици, станува збор за двојазичност или повеќејазичност на ниво на целото општество. Ова е многу честа и природна појава, која постои уште од првите контакти меѓу различните народи т.е. јазични заедници. Бидејќи мајчиниот јазик е тесно поврзан со идентитетот на поединците и на општествените групи, прашањето како да се регулира и да се почитува повеќејазичноста во одредена држава треба секогаш внимателно да се разгледува.

Во современото општество сѐ повеќе луѓе секојдневно користат повеќе од еден јазик, дури и ако не им е мајчин јазик или не го зборуваат течно. Постојат најразлични причини за учење странски јазици и различни околности што водат кон билингвалност, па тешко е да се разграничат сите појави и комбинации. Затоа често вреди секој случај да се разгледува посебно – како примерот со Софи. Меѓутоа, мајчин јазик имаат баш сите што пораснале во заедница со други луѓе, што значи дека со самото тоа што сме дел од општеството „добиваме“ најмалку еден јазик!